गुरुपौर्णिमा: गुरुंच्या स्मरणाचा दिव्य उत्सव

प्रस्तावना

गुरुपौर्णिमा: गुरुंच्या स्मरणाचा दिव्य उत्सव

गुरुपौर्णिमा हा एक पवित्र, सांस्कृतिक व अध्यात्मिक उत्सव आहे जो भारतासह नेपाळ व आशियातील अनेक भागांमध्ये साजरा केला जातो. हा दिवस गुरु – म्हणजेच शिक्षक, मार्गदर्शक, ज्ञानदाता यांना वंदन करण्याचा दिवस आहे.

ही पौर्णिमा हिंदू पंचांगानुसार आषाढ महिन्यातील पूर्णिमा या दिवशी येते (जून–जुलै दरम्यान). हा दिवस हिंदू, बौद्ध आणि जैन धर्मामध्ये विशेष महत्त्वाचा मानला जातो.

📿 गुरु म्हणजे कोण?

‘गु’ म्हणजे अंधकार व ‘रु’ म्हणजे निवारण करणारा. त्यामुळे ‘गुरु’ म्हणजे अज्ञान दूर करणारा – असा त्याचा अर्थ होतो. गुरु केवळ शिक्षण देत नाही, तर जीवनाचा खरा मार्ग दाखवतो.

📖 ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

महर्षी वेदव्यासांचा जन्म याच दिवशी झाला. त्यांनी वेदांचे संकलन, १८ पुराणांची रचना आणि महाभारताची निर्मिती केली. म्हणूनच हा दिवस “व्यास पौर्णिमा” म्हणूनही ओळखला जातो.

प्राचीन काळात विद्यार्थी गुरुकुलात गुरुंच्या चरणी सेवा करून शिक्षण घेत असत आणि गुरुपौर्णिमेच्या दिवशी गुरुंच्या पायावर पुष्प अर्पण करून कृतज्ञता व्यक्त करीत.

या दिवशी शिष्य गुरुंचे स्मरण करून त्यांना वंदन करतात, कारण गुरु म्हणजे मानव जीवनातील सर्वोच्च मार्गदर्शक.

🕉️ धार्मिक महत्त्व

हिंदू धर्मात:

शिवशंकरांना आदिगुरु मानले जाते. त्यांनी सप्तऋषींना योगविद्या दिली.

महर्षी व्यासांनी वेद व महाभारत दिले. त्यामुळे त्यांना ‘ज्ञानाचा सागर’ मानले जाते.

बौद्ध धर्मात:

भगवान गौतम बुद्धांनी ज्ञानप्राप्तीनंतर पहिलं धर्मचक्र प्रवर्तन याच दिवशी सारनाथ येथे केलं.

म्हणूनच बौद्ध अनुयायी या दिवशी धम्म दिन म्हणून साजरा करतात.

जैन धर्मात:

महावीर स्वामींनी गौतमस्वामींना पहिला शिष्य म्हणून दीक्षा दिली होती, तेही याच दिवशी.

🙏 गुरुंचे जीवनातील स्थान

भारतीय संस्कृतीत गुरुंचे स्थान आई-वडिलांपेक्षाही श्रेष्ठ मानले जाते. गुरु हे आपल्याला जीवनात योग्य दिशा दाखवणारे, आत्मज्ञान आणि व्यवहारिक ज्ञान देणारे असतात.

“गुरु ब्रह्मा गुरु विष्णू, गुरु देवो महेश्वरः

गुरुः साक्षात् परब्रह्म तस्मै श्री गुरवे नमः॥”

🎉 गुरुपौर्णिमा कशी साजरी केली जाते?

पारंपरिक स्वरूपात:

गुरुंच्या चरणी पुष्प अर्पण, फळ, वस्त्रे व मिठाई अर्पण केली जाते.

गुरुपूजन व ध्यान कार्यक्रम आयोजित होतात.

शिष्य आपापल्या गुरुंचे आशीर्वाद घेतात व सेवा करतात.

शाळा, महाविद्यालयांमध्ये:

शिक्षकांचा सत्कार, विद्यार्थ्यांचे भाषण, नृत्य, गायन

गुरुंबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करणारे कार्यक्रम

योग आश्रम आणि संस्थांमध्ये:

सत्संग, ध्यान, प्रवचन, ग्रंथपठण, सामूहिक पूजांचे आयोजन

अनेक संस्था ऑनलाईन प्रक्षेपणही करतात

🌍 जागतिक पातळीवरील महत्त्व

आज योग, ध्यान, भारतीय तत्त्वज्ञान जगभर पोहोचल्यामुळे गुरुपौर्णिमा हा उत्सव आता अमेरिका, युरोप, ऑस्ट्रेलिया, युके, कॅनडा अशा ठिकाणीही मोठ्या प्रमाणावर साजरा केला जातो.

Art of Living, Isha Foundation, Chinmaya Mission, ISKCON या संस्थांकडून विविध कार्यक्रम आयोजिले जातात.

📅 गुरुपौर्णिमा 2025: तारीख व वेळ

तारीख: रविवार, १३ जुलै २०२५

पौर्णिमा तिथी सुरू: १२ जुलै रोजी सकाळी १०:२१

पौर्णिमा समाप्त: १३ जुलै रोजी दुपारी १२:१०

गुरुपूजनासाठी उत्तम वेळ: १३ जुलै रोजी सकाळपासून दुपारीपर्यंत

✨ आधुनिक काळात गुरुपौर्णिमेचे महत्त्व

गुरुंचा सन्मान आणि ज्ञानाच्या स्रोतांची कदर

डिजिटल युगातही मार्गदर्शन आणि कृतज्ञतेची भावना जपणं आवश्यक आहे

गुरुपौर्णिमा आपल्याला अहंकाराचा त्याग करून नम्रतेने शिकण्याची प्रेरणा देते.

📌 निष्कर्ष

गुरुपौर्णिमा हा केवळ एक सण नसून संस्कार, कृतज्ञता, आत्मज्ञान आणि श्रद्धेचा अमूल्य उत्सव आहे. आपण ज्या कोणालाही जीवनात शिकवले – तो आपला गुरुच. आजच्या दिवशी प्रत्येकाने आपल्या गुरुंचा सन्मान करावा, त्यांच्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करावी, आणि त्यांच्या शिकवणीप्रमाणे आचरण करावं – हेच या दिवसाचे खरे सार आहे.

🕊️ गुरुपौर्णिमेच्या हार्दिक शुभेच्छा – आपल्या जीवनात सदैव प्रकाश राहो, आणि अज्ञानाचा अंध:कार दूर होवो.