हनुमान जयंती 2025: इतिहास, महत्त्व, पूजन आणि साजरा करण्याच्या पद्धती

हनुमान जयंती: इतिहास, महत्त्व, पूजन पद्धती आणि साजरा करण्याच्या परंपरा

हनुमान जयंती हा हिंदू धर्मातील एक अत्यंत पवित्र, भक्तिपूर्ण आणि महत्त्वाचा सण आहे. हा दिवस भगवान हनुमानाचा जन्मदिवस म्हणून साजरा केला जातो. हिंदू धर्मातील अनेक सणांपैकी हा सण भक्तांमध्ये विशेष श्रद्धा आणि विश्वास निर्माण करणारा मानला जातो. भगवान हनुमान हे प्रभु श्रीरामाचे परम भक्त, अजरामर, बलवान आणि भक्तवत्सल देवता मानले जातात.

हनुमान जयंतीचा इतिहास

हनुमानांचा जन्म वानरराज केसरी आणि अंजनी देवी यांच्या पोटी झाला. वायुदेवाच्या कृपेने त्यांचा जन्म झाला म्हणूनच त्यांना पवनपुत्र हनुमान असेही म्हटले जाते. त्यांचे एक नाव अंजनेय हे देखील त्यांच्या मातृनामावरून आलेले आहे. रामायण, महाभारत व अन्य पुराणांमध्ये हनुमानाचे महान कार्य वर्णन केले गेले आहे.

हनुमानांचे बालपणही चमत्कारिक व अद्भुत होता. सूर्याला फळ समजून गिळण्याचा त्यांचा प्रसंग अतिशय प्रसिद्ध आहे. ते बाल्यापासूनच पराक्रमी, बुद्धिमान, शक्तिशाली आणि निष्ठावंत होते. प्रभु श्रीरामांची सेवा करणे, सीतेचा शोध घेणे, लंका जाळणे आणि राम-रावण युद्धात मोलाचे योगदान देणे हे सर्व कार्य त्यांनी निश्र्चल भक्तिभावाने केले.

हनुमान जयंती का साजरी केली जाते?

हनुमान जयंती साजरी करण्यामागे भक्ती, सेवा आणि धैर्य यांचे प्रतीक म्हणून हनुमानाची आठवण ठेवण्याचा उद्देश आहे. संकटाच्या काळात “हनुमान चालिसा”, “रामरक्षा स्तोत्र”, “सुंदरकांड” यांचे पठण केल्याने मानसिक बळ मिळते, असे अनेक भक्तांचे अनुभव आहेत. म्हणूनच हा दिवस भक्तांसाठी आध्यात्मिकदृष्ट्या अत्यंत महत्वाचा मानला जातो.

हनुमान जयंती कधी साजरी केली जाते?

भारतामध्ये हनुमान जयंती साजरी करण्याच्या तारखा वेगवेगळ्या असतात:

• उत्तर भारतात – चैत्र पौर्णिमा (मार्च-एप्रिल)
• दक्षिण भारतात – मार्गशीर्ष अमावास्या (डिसेंबर-जनुवारी)
• महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि आंध्रप्रदेशात – हनुमान जयंती चैत्र शुद्ध दशमी ते हनुमान जयंती पौर्णिमा पर्यंत साजरी केली जाते.

हनुमान जयंती साजरी करण्याची परंपरा व पूजन पद्धती

१. उपवास आणि व्रत:

या दिवशी भक्त उपवास करतात. फळाहार करून संपूर्ण दिवस प्रभू हनुमानाची भक्ती करतात. काही भक्त “सात शनिवार” किंवा “२१ शनिवार” उपवासही करतात.

२. पूजन विधी:

• हनुमान मूर्तीला अभिषेक (दूध, दही, मध, घी, शुद्ध पाणी) केला जातो.
• त्यानंतर हनुमान चालीसा, सुंदरकांड व रामनामाचा जप केला जातो.
• हनुमानाला झेंडू, शेवंतीची फुले व सिंदूर अर्पण करतात.
• नैवेद्य म्हणून केळ्याचा प्रसाद, गोड पोळी, खजूर इत्यादी अर्पण केले जातात.

३. सामूहिक पूजन आणि कीर्तन:

काही ठिकाणी हनुमान मंदिरात संध्याकाळी सामूहिक पूजन, आरती, भजन, कीर्तन आणि सुंदरकांड पारायण केले जाते.

४. शोभायात्रा व प्रभातफेरी:

काही भागांत प्रभातफेरी काढल्या जातात जिथे भक्त रामनामाचा जप करतात. ढोल-ताशांच्या गजरात शोभायात्रा निघते आणि उत्सवमूर्तीची मिरवणूक होते.

हनुमान जयंतीचे आध्यात्मिक महत्त्व

हनुमान म्हणजे शौर्य, भक्ती, विनय, धैर्य आणि असीम ताकद यांचे प्रतीक. त्यांनी संपूर्ण आयुष्य प्रभु श्रीरामाच्या सेवेत घालवले. हनुमानाचा जीवनचरित्र आपणाला हे शिकवते की खरे सामर्थ्य म्हणजे नम्रता आणि निष्ठा.

हनुमान जयंती आपल्याला सांगते की:

• संकटात धैर्याने सामना करा
• नेहमी भक्तीमार्ग अनुसरा
• अहंकार टाळा आणि नम्र राहा
• गुरु व इष्टदेवावर निष्ठा ठेवा

हनुमानाची आधुनिक काळातील उपासना

आजही भारतातील लाखो लोक हनुमानाची भक्ती श्रद्धेने करतात. शनिवार हा दिवस हनुमानासाठी विशेष मानला जातो. अनेक जण दर शनिवारी हनुमान चालीसा वाचतात, मंदिरात जातात आणि तेल-सिंदूर अर्पण करतात. हनुमान हे विशेषतः संकटमोचन देव म्हणून ओळखले जातात.

निष्कर्ष

हनुमान जयंती हा सण केवळ एक धार्मिक परंपरा नाही, तर ती आपल्या जीवनातील निष्ठा, भक्ती, आणि शौर्य यांची आठवण करून देणारा दिवस आहे. प्रत्येकाने या दिवशी नवा संकल्प करून आपले जीवन हनुमानासारखे भक्तिपूर्ण, समर्पित आणि धैर्यशील करावे.